Temel Yaşam Becerileri Dersi 5. Ünite Ders Notu
5. ÜNİTE: ELEŞTİREL DÜŞÜNME – DERS NOTU (TYB.1.5)
ELEŞTİREL DÜŞÜNME NEDİR?
Tanım:
Eleştirel düşünme, bilgileri sorgulayarak değerlendiren, farklı bakış açılarını analiz eden, doğru ve yanlış arasında bilinçli tercihler yapabilen düşünme biçimidir.
Sadece bilgiye sahip olmak yeterli değildir; önemli olan o bilgiyi nasıl değerlendireceğini ve nasıl kullanacağını bilmektir.
Eleştirel düşünme becerisine sahip birey:
-
Yorum yapar, analiz eder ve sorgular.
-
Kanıtlara dayanarak karar verir.
-
Kendi ve başkalarının fikirlerini tarafsızca değerlendirir.
Yazılıda çıkabilir: “Eleştirel düşünme nedir?” / “Eleştirel düşünen bir kişinin özelliklerini yazınız.”
1️⃣ Farklı Düşünme Biçimleri (TYB.1.5.1)
İnsanlar olaylara farklı düşünme yollarıyla yaklaşabilir. Bu düşünme biçimlerini bilmek, eleştirel düşünmenin temelini oluşturur:
| Düşünme Biçimi | Tanım | Örnek |
|---|---|---|
| Analitik Düşünme | Olayları parçalarına ayırarak inceleme ve neden-sonuç ilişkisi kurma | Bir sorunu çözmek için önce nedenlerini analiz etmek |
| Bütünleştirici Düşünme | Farklı bilgileri bir araya getirerek yeni anlamlar oluşturma | Tarih ve coğrafya bilgisini birleştirerek yorum yapmak |
| Eleştirel Düşünme | Fikirleri sorgulama, kanıtları değerlendirme ve sonuç çıkarma | Bir haberi doğruluğunu araştırmadan inanmamak |
| ❤️ Empatik Düşünme | Başkasının bakış açısını anlayarak düşünmek | Bir arkadaşın davranışını onun içinde bulunduğu duruma göre değerlendirmek |
Yazılıda: “Analitik ve empatik düşünme arasındaki fark nedir?” / “Farklı düşünme biçimlerine örnek veriniz.”
2️⃣ Düşünmeyi Etkileyen Bilişsel Ön Yargılar (TYB.1.5.2)
Bilişsel ön yargı, bilgiyi tarafsız olarak değerlendirmemizi engelleyen zihinsel hatalardır. Bunlar eleştirel düşünmenin önündeki en büyük engellerdir.
| Bilişsel Ön Yargı | Açıklama | Örnek |
|---|---|---|
| Onaylama Yanlılığı | Sadece kendi görüşünü destekleyen bilgilere inanmak | Fikirlerime uymayan kanıtları reddetmek |
| Çerçeveleme Etkisi | Bilgiyi sunuluş şekline göre değerlendirmek | “%90 başarılı” yerine “%10 başarısız” denilince olumsuz düşünmek |
| Çapa Etkisi | İlk duyulan bilginin etkisinden çıkamamak | Bir ürünün ilk fiyatı yüksek diye indirimde ucuz olduğunu sanmak |
| Kalıplaşmış Düşünme | Grup veya kişilere dair önyargılı genellemeler yapmak | “Yaşlılar teknoloji kullanamaz.” düşüncesi |
Yazılıda: “Bilişsel ön yargı ne demektir? Örnek veriniz.” / “Çerçeveleme etkisini açıklayınız.”
3️⃣ Eleştirel Düşünmenin Tanımı (TYB.1.5.3)
Tanım:
Eleştirel düşünme, düşünceleri tarafsızca değerlendirme, bilgi ve kanıtları analiz ederek doğru sonuca ulaşma sürecidir.
Eleştirel düşünen kişi:
-
Farklı görüşleri dinler.
-
Kanıtlara dayalı çıkarım yapar.
-
Kendi fikirlerini bile sorgular.
Yazılıda: “Eleştirel düşünme tanımını yapınız.”
4️⃣ Eleştirel Düşünmenin Önemi (TYB.1.5.4)
Eleştirel düşünme, doğru bilgiye ulaşma ve bilinçli kararlar alma açısından hayatîdir.
Neden Önemlidir?
-
Bilgi kirliliğinden korunmayı sağlar.
-
Önyargılardan uzak durmamıza yardımcı olur.
-
Doğru kararlar almamızı kolaylaştırır.
-
Yenilikçi fikirler üretmemize katkı sağlar.
İslam’da Eleştirel Düşünme:
Kur’an’da sıkça geçen “akletme”, “tefekkür” (derin düşünme) kavramları insanın sorgulamasını ve düşünmesini teşvik eder.
“Hiç düşünmez misiniz?” (Bakara, 44) ayeti buna örnektir.
Tarihimizden Örnekler:
-
Farabi: Akıl ve mantıkla düşünmenin önemini vurgulamıştır.
-
İbn Sina: Tıbbi bilgileri sorgulayarak yeni teoriler geliştirmiştir.
-
Gazali: Felsefi fikirleri eleştirerek sistematik düşünme yöntemleri geliştirmiştir.
Yazılıda: “İslam dininde eleştirel düşünmenin yeri nedir?” / “Tarihimizden eleştirel düşünmeye örnek veriniz.”
5️⃣ Eleştirel Düşünmenin Temel İlke ve Yöntemleri (TYB.1.5.5)
Eleştirel düşünmenin başarılı olabilmesi için bazı ilkelere dikkat edilmelidir:
| İlke | Açıklama |
|---|---|
| Sorgulama | Bilgiyi körü körüne kabul etme, sorular sor |
| ⚖️ Kanıta Dayanma | Düşüncelerini güçlü kanıtlara dayandır |
| Tarafsızlık | Kişisel çıkar ve önyargılardan uzak dur |
| Tutarlılık | Fikirlerinde çelişki olmamalı |
| Alternatifleri Düşünme | Farklı bakış açılarını değerlendirme |
Yazılıda: “Eleştirel düşünmenin üç ilkesini yazınız.”
6️⃣ Eleştirel Düşünmede Akıl Yürütme Yöntemleri (TYB.1.5.6)
Eleştirel düşünmede doğru sonuca ulaşmak için akıl yürütme yöntemleri kullanılır:
| Yöntem | Tanım | Örnek |
|---|---|---|
| Tümdengelim (Genelden Özele) | Genel bir kuraldan özel bir sonuca ulaşma | “Bütün kuşlar uçar. Serçe bir kuştur. O hâlde serçe uçar.” |
| Tümevarım (Özelden Genele) | Özel örneklerden genel bir sonuç çıkarma | “Serçe uçar, karga uçar. O hâlde kuşlar uçar.” |
Yazılıda: “Tümdengelim ile tümevarım arasındaki farkı açıklayınız.” / “Örnek vererek tümevarımı tanımlayınız.”
GENEL ÖZET
-
Eleştirel düşünme, bilgiye sorgulayarak yaklaşma ve kanıtlara dayalı çıkarım yapma becerisidir.
-
Analitik, bütünleştirici, empatik gibi farklı düşünme biçimleri eleştirel düşünmeyi destekler.
-
Bilişsel ön yargılar düşünmeyi saptırır, bu yüzden fark edilip aşılmalıdır.
-
İslam dini akletme ve tefekkür kavramlarıyla eleştirel düşünmeyi teşvik eder.
-
Tümdengelim ve tümevarım gibi akıl yürütme yöntemleri, doğru sonuca ulaşmada etkilidir.
YAZILI İÇİN ÖNEMLİ SORULAR
✅ “Eleştirel düşünmenin temel ilkelerini yazınız.”
✅ “Farklı düşünme biçimlerinden iki tanesini açıklayınız.”
✅ “Bilişsel ön yargıya iki örnek veriniz.”
✅ “Tümdengelim ve tümevarımı örnekleriyle açıklayınız.”
✅ “İslam’da eleştirel düşünmeye verilen değeri ayet veya düşünür örneği ile açıklayınız.”
Örnek Kısa Cevaplı Soru:
Soru: Eleştirel düşünmenin kişisel gelişime katkıları nelerdir?
Cevap: Kişinin doğru kararlar almasını sağlar, bilgi kirliliğinden korur, farklı bakış açılarını değerlendirme becerisi kazandırır ve yaratıcı düşünme gücünü geliştirir.